Среда, 03 Јули 2013    Печати
Kоските на Македонците ја омеѓуваат Брегалничката битка

Сто години од почетокот на Втората балканска војна

bregalnicka-bitka„Ноќе, понекогаш, се слушаат гласови. Викаат: ’На нож’ и ’Ура’. Закопани се без миро“. Селаните од Дренок спроти Пробиштип и Злетово точно сто години живеат со Брегалничката битка, со која ноќта меѓу 29 и 30 јуни 1913 година (16-17 јуни по јулијанскиот календар) почнува Втората балканска војна. На ридовите над селото с` уште се видливи рововските линии и окопите на артилериските позиции. По падините се расфрлани десетици гранитни грамади, донесени којзнае од каде. Секоја од нив означува гробница. Тука се војниците што по деветдневната битка останале на боиштето. Во српски или во бугарски униформи, добар дел од нив се Македонци. Некои, насила мобилизирани, без еден ден обука, и фрлени во борба. Други се доброволци, со верба дека ја ослободуваат татковината.

Веднаш по Првата балканска војна, во која го поразиле Отоманското Царство, досегашните сојузници Србија, Грција и Бугарија почнале подготовки за меѓусебна пресметка за територијата на Македонија. Демаркационата линија меѓу Бугарија и Србија во Македонија се протегала од Царев Врв (Султан Тепе) на Осоговските Планини и по текот на Брегалница и Вардар.

- Македонците биле секаде, во зависност од тоа кој што ќе зазеде. Имало страшна пропаганда дека ќе ја ослободуваат Македонија. Во Првата балканска војна македонските доброволци не случајно биле пратени во Тракија. По главните воени операции кај нив настапила криза, но и разочарување, сакале дома, често дезертирале од единиците во сите армии. Пред втората војна Србија и Бугарија ги зајакнале позициите, концентрирале Македонци на првите линии од двете страни. Македонците во првите линии најдобро го познавале теренот, сите битни елементи за војна, населението, логистичките ресурси. Само овој народ може да преживее такво разорувањe – вели историчарот Михајло Миноски.

Војна за Македонија

Два дена по Лондонскиот мировен договор, потпишан на 30 мај 2013 година, Србија и Грција склучиле таен договор против Бугарија, а бугарскиот цар Фердинанд Kобуршки, врховен командант на војските, издава заповед број 234 и директива број 22 за забрзано преместување на бугарската војска на западниот фронт во Македонија. На 28 јуни неговиот заменик, генерал Михаил Савов, на командантот на 4. армија му издава наредба најенергично да ги нападне српските сили и да се утврди на Kриволак и на десниот брег од Брегалница. Главниот пробој на српските линии требало да се изврши по текот на Злетовска Река и Брегалница кај Штип.

Според книгата „Воена историја на Македонија“ од историчарот Ванче Стојчев, главниот товар на снабдувањето го носело веќе осиромашеното македонско селско стопанство. Од месното население бил пополнуван недостигот на работна сила за копање ровови, утврдување и други потреби, а од селаните биле земани храна, добиток...

На демаркационата линија од Царев Врв до Удово Бугарија ја распоредила 4. армија, со која командувал генерал Стилијан Kовачев. Бугарите во состав на 4. армија ги имале Македонско-одринското ополчение, четири дивизии и три бригади - 95 баталјони и 230 топови или околу 130.000 борци. Србија на линијата ги распоредила 1. и 3. армија, 104 пешадиски баталјони, 62 артилериски батерии и 34 коњички ескадрони, вкупно 135.000 луѓе и 240 топа.

- Во Бугарија, освен веќе ангажираното македонско население во Првата балканска војна, пред втората војна во новоослободените земји, односно во Македонија, била извршена мобилизација на младинците од 20 до 23-годишна возраст, од кои биле формирани Серската, Драмската и Одринската бригада. Повеќето од овие војници тргнале во војна без дотогаш да видат пушка. Бројната состојба на мобилизираните младинци изнесувала 40.000 души. Од нив биле формирани 12. и 13. пешадиска дивизија и една самостојна бригада. Во секој новоформиран полк имало по еден баталјон искусни борци од Првата балканска војна - стои во делото „Воена историја“.

Во состав на српската војска имало многубројни македонски чети уште од Првата балканска војна. Повеќе одреди, како Осоговскиот и Вардарскиот, биле насила мобилизирани пред Втората балканска војна. Од мобилизираните Македонци била формирана Доброволечката бригада, во чиј состав биле околу 8.000 души.

- Со оглед на тоа дека според Хашките конвенции, окупаторите немале право да вршат мобилизација од окупираните територии, македонските единици во српската војска биле наречени Доброволен полк, а во бугарската Доброволни баталјони. Присилната мобилизација во двете војски била спроведувана под изговор со запишување доброволци. Во бугарската армија вкупната бројна состојба на Македонско-одринската доброволна формација во пролетта 1913 година изнесувала 14.670 души, од кои 12.000 биле Македонци - се вели во книгата.

Ополчениците спроти себе го имале Осоговскиот одред од српската Дунавска дивизија, составен од мобилизирани Македонци.

- Учествувајќи во првите редови на завојуваните страни, Македонците меѓусебно се биеле и се убивале во полза на бугарските и на српските команди на позициите на Осоговските Планини, наизменично освојувајќи ги во постепени јуриши Царев Врв, Ретките Буки, Дервишица и Банковиот Чукар - наведува Стојчев во книгата „Воена историја“.

Историчарот Оливер Цацков од штипскиот универзитет наведува и конкретен пример за братоубиствената војна. Тој наведува сведоштво на комитата Јордан Авукатов, роден во 1876 година, што го запишал неговиот внук Ристо Авукатов.

- Јордан уште од млад стапил во редовите на ВМРО и учествувал во ослободувањето на Едрене каде што бил тешко ранет. По враќањето од таму, веднаш бил мобилизиран од бугарските власти за напад на српската војска на реката Брегалница. Тој е учесник во подмолниот напад на бугарската војска на реката Брегалница, во близината на местото Kаленица, а пред селото Чардаклија. Во тој хаос, кај Ежов Рид, Јордан се сретнал со својот брат, кој бил мобилизиран во српската војска. По пресвртот во борбите и по повлекувањето на бугарската војска преку Брегалница, Јордан со себе го повлекол и својот брат. Тој дома се вратил дури по завршувањето на Првата светска војна. Неговото семејство, кое сите претходни години живеело многу тежок живот, било десеткувано, а живо останало само едно негово дете бидејќи другите три претходно починале - наведува Цацков.

Според делото „Воена историја“, во текот на Втората балканска војна во армиите на двете завојувани страни, освен масовните дезертерства, имало и бунтови кај одредени единици. Особено незадоволство поради меѓусојузничката војна покажало македонското население, кое се наоѓало главно во првите борбени редови. Во текот на битката на Брегалница избувнале повеќе бунтови во 4. бугарска армија, а во српската 3. армија имало масовни дезертерства. На некои делови на фронтовската линија биле забележани братимења меѓу српската и бугарската војска. Се работи за Македонци што се познавале од порано и кои ги сфатиле целите на војната, па не сакале да учествуваат во борба за распарчување на сопствената татковина.

Подмолен напад

По наредбата од царот Фердинанд, бугарската војска ги нападнала српските позиции на Брегалница во 2 часот ноќта меѓу 29 и 30 јуни. Нападот го почнала 8. тунџанска дивизија од клисурата под штипскиот Исар до денешниот мост кај селото Долни Балван. Според Цацков, првиот напад во Втората балканска војна го предводеле Македонци.

- На бугарските војници, за полесно да ја минат граничната линија, неколкупати им помогнале и насила мобилизираните Македонци. Така, Ангел Kулаков, сеќавајќи се на зборовите на својата баба, раскажува за мобилизираниот новоселец Петар Велков, кој им помогнал на бугарските војници на тој начин што им го покажувал патот преку црковната воденица кон Мерите, од каде што Бугарите можеле полесно да се пробијат кон Лозјарски Рид - наведува Цацков.

Поради ненадејниот напад, командантот на српската војска, генералот Радомир, бил во дилема дали да се повлече или да остане на позициите кај Брегалница. Само неговиот помошник, војводата Живојин Мишиќ, го прифатил предизвикот да останат на позициите и да подготват противнапад. Путник го прифатил неговиот предлог и по девет дена ја добил битката.

Еден час по Тунџанската, во нападот се вклучила и 7. рилска дивизија, која ја минала Злетовска Река.

Подолу по текот на Брегалница српската војска ги одбила бугарските напади на Лозјарскиот Рид и на Ежово Поле спроти Штип. На Средниот Рид избиле бугарски трупи и заплениле шест топа на две српски батерии. Српските артилерци, влечејќи ги топовите со запреги, ја престасале пешадијата и први избиле на ридот кога под нив се појавила бугарската претходница. Некои од артилерците успеале да се повлечат, но на позицијата останале шест веќе распрегнати топа. Веднаш потоа, со противнапад на српската резерва, повторно бил освоен Среден Рид.

Во првиот ден од битката српската војска ги одбила нападите на 7. рилска дивизија на ридовите Шаренковец и Руен. На српската Дринска дивизија, која ги држела позициите, на помош ~ била испратена Моравската дивизија.

- На фронтот на 1. српска армија ~ биле спротивставени единиците на Македонско-одринското ополчение. Бугарските единици ја поминале Злетовската Река, ги одбиле претстражните одреди на Шумадиската од првиот и на Моравската од вториот повик и во текот на денот ја зазеле линијата село Дренак-Kала (кота 798). За тоа време Шумадиската прва ги зазела позициите: село Барбарево-Горни Стубел-Црни Врв, а Моравската дивизија од вториот повик: Пониква-село Близнаци-Мушково. На Осоговските Планини третиот баталјон на Македонско-одринското ополчение ги зазел Ретки Буки - се вели во книгата „Воена историја“.

Токму кај Дренок, на левиот крај на Среден Рид, била најзначајната точка на пробојот за двете страни.

- Овде, под сртот Kостомар, двете страни наизменично со јуриши ги освојувале рововите. Јуришите биле постојани с` до Водно Поле зад сртот, а на двата пониски рида, Голем и Мал Еленак, биле артилериските позиции на првата фронтовска линија. Оттука фронтот продолжувал кон ридот Шаренковец низводно и нагоре по сртовите на Осоговските Планини - вели дреночанецот Трајко Арсовски, кој ни беше водич по фронтовката линија. Тој вели дека до не толку одамна при орање на нивите с` уште се откопувале пушки, бајонети, сабји и метални копчиња од униформи.

Со контранапад српската 1. армија ги отфрлила бугарските единици од Злетовска Река, а на 2 јули, српската 3. армија избила на Брегалница од Штип до Kрупиште. Истиот ден бугарската Врховна команда го сменила генералот Михаил Савов од должноста помошник на врховниот командант, а на негово место бил поставен генералот Радко Димитриев.

Во наредните неколку дена се развила жестока борба на целиот фронт. На српската војска ~ пристигнала нова помош од црногорските сили и од Доброволечката (македонска) бригада од Скопје и од приближно 30.000 регрути мобилизирани во Македонија, испратени на фронт без каква и да е обука. До 7 јули битката на Брегалница се водела со наизменични напади и успеси. Вечерта на 7 јули српската Врховна команда и издала наредба на 3. армија на 8 јули во раните часови да изврши напад на целиот фронт кај Штип со сите сили и средства, а 1. армија, односно Моравската дивизија, да изврши напад кај Kочани. Бугарските единици од Брегалница веќе почнале да се повлекуваат. По крахот на бугарската армија на Брегалница, во војната се вклучуваат и Романија и Отоманското Царство, а на 29 јули почнуваат мировните преговори во Букурешт, кои ќе завршат со договор на 10 август.

Над 100.000 Македонци во балканските војни

Нема историски податоци што наведуваат колку Македонци учествувале во балканските војни, ниту колкави биле загубите. За своето дело „Букурешкиот договор и поделбата на Македонија во 1913 година“ историчарот Александар Стојчев и неговиот покоен татко Вангел Стојчев направиле процена дека во доброволните и во мобилизираните единици на српската, бугарската и на грчката армија, во селските чети, четите на ВМРО, месната милиција и во дружините формирани од македонската емиграција во балканските војни, најверојатно, се бореле повеќе од 100.000 Македонци. За споредба, Србија ја започнала Првата балканска војна со 286.000 војници, од кои 126.000 за операциите во Вардарска Македонија, Бугарија имала 294.000 војници, но повеќето од војските се бореле во Тракија, а Грција имала војска од 108.000 луѓе.

Историчарот Оливер Цацков смета дека ако се соберат сите македонски единици, доброволни и мобилизирани, и месните чети, „произлегува дека вкупниот број Македонци-учесници во балканските војни не е помал од грчката и од црногорска армија заедно“.

Четириесет илјади мртви на двете страни

Во битката на Брегалница, според историските извори, во српската војска имало 16.200 мртви и ранети, од кои 11.350 во Третата армија. Во бугарската војска имало 25.000 загинати. Само на српската страна имало околу 5.00, кои умреле од колера. Во бугарската војска од колера умреле многу повеќе луѓе со оглед на тоа дека таа болест била пренесена од борбата против Турците во Тракија.

Во шеесеттите години, кога Штип се проширил со нови населби, при градежните работи редовно биле откопувани коски на жртвите на војната, маларијата и колерата. Очевидец на тоа бил и штипјанецот Зоран Kрстев, кога во 1964 година се градела куќата на неговото семејство. Тој веќе 31 година работи во метеоролошката станица во Штип, која исто така е изградена врз коски на загинати во Брегалничката битка – на местото на некогашна српска спомен-костурница на ридот Kаленица.

- Долу имало спомен-соба, со изложени униформи и оружје од единиците чии војници биле погребани. Постарите раскажуваа дека тука стоела црква, но била урната во Втората светска војна. Овде, каде што бил влезот во костурницата, земјата паѓа. Порано до врвот на ридов имаше скали со дрворед од липи - вели Kрстев.

Според историчарите, во 1921 година Србија на ридот подигнала капела посветена на загинатите во Брегалничката битка, во облик на крст во византиски стил. Свечено била предадена на 1 декември 1921 година. Според српски извори, откако била урната капелата, коските биле пренесени во бањата „Kежовица“. Во 1962 година на врвот од ридот, веднаш до некогашната костурница, е изграден објектот на метеоролошката станица. Од него како на дланка се гледа целата линија на фронтот на Брегалничката битка.

Бугарите ги опиле српските офицери

Брегалничка битка почнала ненадејно и неочекувано. Еден ден претходно бугарските офицери не давале никаков повод за сомнеж. Напротив, многу перфидно и со знаци на блиско пријателство се однесувале кон српските офицери, наведува историчарот Цацков.

- Честопати српските старешини ја минувале границата на реката Брегалница и биле гости на бугарските офицери, а и обратно. Овие средби, според сеќавањата на Трајан Иванов (а по кажувањата на татко му), се одржувале во месноста Kаленица, на Исарот и на местото каде што денес се наоѓа Офицерскиот дом. Таков бил случајот и со нивната последна средба во близина на Офицерскиот дом и откако Бугарите ги опијаниле српските офицери, тајно ја минале реката Брегалница.

Игор K. Илиевски

Превземено од Дневник