В.И. Григорович: „Опис на патувањето низ Европска Турција“ (1)

„Познато е дека царот Јустинијан градот во кој е роден го именувал по свое име. Според научниците, овој град постоел во северна Македонија, можеби таму каде што сега е Ќустендил или Скопје. Охридските Бугари, давајќи му го ова име на својот град, ми повторија дека во близина на Охрид имало село Исток и дека планината Петрина во античко време се викала Ведеријана. Овие области ја одредуваат положбата на првата Јустинијана.“ –пишува рускиот славист Виктор Иванович Григорович во својот „Опис на патувањето низ Европска Турција“ (ОЧЕРК ПУТЕШЕСТВИЯ ПО ЕВРОПЕЙСКОЙ ТУРЦИИ).

Виктор Иванович Григорович (Балта, 1810 – Елисаветград, 1876) е руски славист од украинско потекло, иницијатор во процесите на преродбата на Македонците, професор и титулар на катедрите по славјанската филологија на универзитетите во Казан, Одеса и Москва, сестран познавач на Славјанскиот Југ и аниматор на кирилометодиевското прашање во науката. Во Македонија престојувал кон средината на XIX век. Во Охрид и Струга се сретнал со Димитрија Миладинов и го придобил за раздвижување на славјанското дело. Тој успеал да присобере повеќе славјански ракописи од XII век и да ги зачува за науката, потоа успеал да му сугерира на Д. Миладинов да собира од усната народна традиција кај Македонците, да му предложи пишување на граматика, но и да ги предочи јазичните разлики меѓу бугарскиот и македонскиот јазик. Поважни дела му се: „Опис на патувањето низ Европска Турција“ (Казан, 1848), „Донесенија од патувањата по словенските земји“ (Казан, 1915), „Словенските наречја“, лекции на проф. В. И. Григорович (Варшава, 1884).

Виктор Грегорович ја посетил Македонија за време на службено патување во странство од август 1844 до април 1847 година. Во својата автобиографија тој напишал: „Почнувајќи од Константинопол и Солун, ја посетив Света Гора Атон и отидов во различни правци кон Македонија, Тракија и Медија, односно бугарските земји до Дунав. Потоа отидов преку Влашка во Австриската империја. Таму, преку Банат и Унгарија, стигнал до Виена и оттаму ги посетив на југ: Краина, Венеција, Далмација, Црна Гора, Хрватска, Славонија; на север: Моравија и Бохемија. Преку Дрезден, Лајпциг, Берлин и Кенигсбрег се вратив во татковината.“ 

Патувајќи низ западнославјанските земји, тој се здобил со голем број вредни ракописи, но не можел да ги објави. Тој го донел во Русија псалтирот Хлудов, како и еден од најстарите споменици на литературата, познат како Мариинско евангелие  (лат. Codex Marianus). Тоа е нецелосен ракопис на глаголицата на четирите евангелија, споменик на старославјанскиот јазик, кој датира од 11 век.  Овој ракопис преставува средновековен македонски книжевен споменик, напишан на глаголаца, а бил пронајден во скитот „Св. Дева Марија“ на Света Гора. 

Во текот на 1844/5 година тој престојувал во Македонија, земјата од каде дошла писменоста и покрстувањето на Русите. Тој се интересирал за Охридската Архиепископија, бидејќи Великата Руска Кнегиња Олга е покрстена и крунисана во Патријаршиската црква “Света Софија“ во Охрид во 955 година. Исто така, во Патријаршиската црква “Света Софија“ во Охрид, во 987 година. бил покрстен и нејзиниот внук, Великиот Руски Кнез Владимир, кој се оженил со Марија внуката на Самуили и кој со декрет го вовел христијанството како државна религија во Руската Империја. 

Со оглед дека поглаварот на Охридската архиепископија се именувал како архиепископ на Јустинијана Прима и цела Бугарија, што не произлегува од државата Бугарија, туку на темата Бугарија – воено административна област во рамките на Византија, тој славјанските жители во Македонија ги именува не како Македонци, туку како Бугари, иако прави разлика.  

Што се однесува пак до Јустинијана Прима (латински: Justiniana Prima) е доцноантички град, кој е седиште на истоимената Архиепископија Јустинијана Прима на територијата на Македонија. Името го добива по својот основач царот Јустинијан I (527–565). Се смета дека градот бил изграден околу 535 година во родното место на царот –  Тавурисион (ден. село Таор, Катлановско). 

Според српски археолози, градот се наоѓа во Лебане, Србија, а има у други претпоставки за негова локација како Охрид и Ќустендил. За македонските историчари и археолози најсигурните претпоставки се дека тој се наоѓал на територијата на денешно Скопје. И англискиот научник сер Џон Артур Еванс исто така тврди дека градот се наоѓал во близина на античкиот град Скупи односно на Скопското Кале. 

Имено, со царски декрет Јустинијана Прима станува центар на политичко-административната, на црковната и на воено-стратегиската власт во префектурата Илирик. Архиепископијата Јустинијана Прима влегува во средновековните црковни канони како автокефална црковна организација во Македонија; црковната традиција ја поврзува со Охридската архиепископија; затоа охридските архиепископи од Ⅻ до ⅩⅣ в. ја носат титулата „архиепископи на Јустинијана Прима”. 

Патување во Македонија, како и потрагата по доказите за вистината за Јустинијана Прима и Охридската Архиепископија  Витор Григорович ги опишува во својот есеј или „Опис на патувањето низ Европска Турција“ (Казан, 1848). Трагајки по историски докази тој град Јустинијана Прима го лоцира во близина на Охрид и во неговиот есеј за патувањето низ Европска Турција тој ќе напише: 

„Општо земено, во Охрид уште во 17 век. според пишаните докази имало 33 цркви и параклиси. Од овој број, сега останаа седум, кои внимателно ги испитав, со надеж дека ќе соберам информации за минатиот живот на Славјаните. Секој содржеше остатоци од ракописи, на грчки, и траги од натписи.

Еве ги имињата на црквите:

1, Св. Врачи, Козма и Дамјан;

2, Св. Константин и Елена, со истрошен славјански натпис;

3, Богородица Челница;

4, Св. Никола со иконата на св. Еразмо (не Гораздали?) и Наум;

5 Св. Климент Славјански. Оваа е изградена, како што вели натписот, за време на владеењето на српскиот крал Стефан Урош во 6886 година (1378);

6, Пресветла Богородица;

7, Св. Никола Болнички (Gerokomia); 8, митрополија.

Градот моментално е населен со Бугари (Македонци, постојат записи на Охридската архиепископија во кои населението се изјаснувало како Македонци  – н.з.), Власи и Турци, делумно и со Грци и Албанци. Првите се побројни.

Турската поделба на градот ми е непозната, а жителите не се целосно запознаени со неа. Обично се дели на парохии, кои во 17 век биле 7, сега 5. Некои делови од градот сè уште носат стари имиња, како што се: Варош, Кошишта, Плаошник, Канево, Лобиново.

Охридските Бугари (Македонци - н.з) се одликуваат со образование и живост на карактерот. Јас често наоѓав кај луѓето, навидум едноставна, љубопитност и ерудиција. На пример, мојот советник, кројач по занает, знаеше многу грчки списи и во своите раскази тоа го докажа со повикување на Мелет, Кума и многу црковни книги. Пристојните училишта и обемните трговски односи придонесуваат за ова... Но, грчкото влијание силно го потисна нивниот природен јазик, на кој Бугарите (Македонците – н.з.) тешко се објаснуваат во надворешните односи. Тој ги добива само своите права во тесен семеен круг, оживеан од присуството на жени: надвор од него, Бугарите (Македонците – н.з.) прибегнуваат кон грчки, понекогаш и турски. Во Охрид не случајно сретнав некој што може да го анализира најголемото славјанско писмо. Напротив, во читањето грчки, за кој се знае дека е прилично тешко пишување во старите ракописи, многумина беа многу вешти. 

По толку многу пресврти, беше невозможно да се претпостави дека во сеќавањето на жителите има спомени од минатиот живот на нивниот град. Залудно се обидував да дознаам и за најблискиот настан, владеењето на Србите, иако трагите од него беа видливи во ракописи, натписи и на жив јазик.

За усвојувањето на името на првата Јустинијана од Охрид и уништувањето на патријаршиската власт на нејзините архиепископи, добив малку и неточни информации. Познато е дека царот Јустинијан градот во кој е роден го именувал по свое име. Според научниците, овој град постоел во северна Македонија, можеби таму каде што сега е Ќустендил или Скопје. Охридските Бугари, давајќи му го ова име на својот град, ми повторија дека во близина на Охрид имало село Исток и дека планината Петрина во античко време се викала Ведеријана. Овие области ја одредуваат положбата на првата Јустинијана. - Лишувањето на охридскиот архиепископ од патријаршиски привилегии и ограничувањето на неговата епархија со отфрлање на митрополитите потчинети од негова власт, жителите ми го претставија во врска со политички инцидент. Според нив, на последниот автократски охридски архиепископ му е одземено достоинството поради неправедно обвинение за односи со Венецијанците. Оттогаш се сменети пет охридски митрополити со ограничена моќ и тоа: Григориј, Исаија, Кипријан, Калиник (од 1800 - 1842 г.), Јосиф (од 1842 г.). 

Според жителите, списите на свети Климент и други документи постоеле до самото преобразување на Охридската архиепископија. Некои од нив тврдеа дека со одземањето на патријаршиската власт на архиепископите на прва Јустинијана, нивната црква ги изгубила не само ракописните дела на свети Климент, туку и разни документи, меѓу кои била и повелбата на императорот Јустинијан.

Можеби оваа приказна не е целосно веродостојна; но не без основа може да се претпостави дека не е целосно неточна. На Света Гора, во Каре, некои од ќелиите што го сочинуваат овој град понекогаш носат познати имиња од луѓето што живееле во нив. Значи, таму е ќелијата на свети Сава Српски, ќелии на многу цариградски патријарси итн. Еден старец ми кажа за патријаршиска ќелија која припаѓа на зографскиот манастирот. Причината за ова име е што таму починал последниот охридски патријарх.

Некој таинствен старец ми кажа подоцна дека истиот патријарх, незадоволен од реформирањето на неговата епархија, отишол да ги брани своите права од Охрид до Цариград. Со него имаше разни хрисовули и некои други хартии. По пат отишол на Света Гора, но таму, затворен, завршил во ќелиите на Зограф. По неговата смрт, останатите хартии биле скриени некаде на Атонскиот рид.

Погоре беше објавено дека зоографскиот старешина, еднаш во добар час ми зборувал за Охридските повелби и дека го замолил да ми ги покаже барем нивните краеви за да ги забележам имињата на охридските архиепископи. Го почитувам ова како важно богатство за себе. Тој спомна дека на вториот ден овие документи се изгубени...

Проникнат од важноста на предметот, која се однесува на историјата на нашето просветителство, не престанав да се жалам на суровоста на злото незнаење, неможноста да ги користам скапоцени документи, кои ги лишува другите од корисни упатства. Ми се чини дека во Зограф има многу охридски документи осудени на пропаст во манастирот и дека не зборуваат само за пастрмката на Охридското езеро, како што рече еден неук, исмевајќи ја мојата љубопитност.“ 

(продолжува)