Подготвил Тихомир Каранфилов

Веќе посетив многу манастири, но никаде, дури ни на Света Гора, не најдов нешто што толку красноречиво зборува во корист на манастирот Св. Јован. Јас најдов училиште овде. Восхитен од редот, начинот на настава и ревноста на моите добри соученици, наутро и навечер го посетував ова училиште и, можам да кажам, не без корист. Моите соученици беа млади искушеници, ѓакони и свештеници... Предметите на наставата беа грчки, славјански и бугарски јазици и црковна историја.“ - пишува В. Григорович во неговиот есеј за патувањето по европска Турција („Патувањето по европска Турција“, Казан, 1848).

Откако ја поминал ноќта во Џумаја (од 1950 г. Благоевград – н.з.), по добиената дозвола од началникот Осман-ага, Григорович со добиената придружба тргнал кон манастирот св. Јован Рилски. Иако Рилскиот манастир, кој бил основан во 10 век од страна на Св. Јован Рилски,  се наоѓа во југозападниот дел на планината Рила и се сметта за бугарски, овој манастир е интересен како за бугарската, така и за српаската и македонската историја, бидејќи од основањето па се до 1557 година бил во диецезата на Охридската архиепоскопија, потоа од 1557 до 1767 година под јурисдикција  на Пеќката патријаршија, а од 1767 година до 1870 година бил под управа на Цариградската вселенска патријаршија. Дури од 1870 година е под Бугарската егзархија. 

Манастирот бил уништен од пожар во почетокот на 19 век, додека бил под управа на Цариградската вселенска патријаршија, а најголем дел од обновата ја направиле македонски мајстори помеѓу 1834 и 1862 година. Градежните работи ги извршил Алекса Рилец од Лазарополе, а иконостасот на црквата Рождество Христово го работеле (мијачки) мајстори на деберската школа Патар Филипов Гарката, Антон Станишев и Димитар Станишев. Самиот манастир е значаен и за македонското револуционерно дело. Во него наоѓаат засолниште војводата Дедо Иљо Малешевски, Гоце Делчев и др.   

Своите впечатоци од посетата на овој манастир, Григорович ќе ги опише во својот есеј „Патувањето по европска Турција“, во кој меѓудругото ќе го забележи следното:

„Така отидов во манастирот, кој поради својата старост, славата на светителот и почитта на народот кон него, го сметам за (славјански – н.з. ) паладиум. Поминувајќи ја долината, отсечена од реката, покрај селата Кромидово и урнатините на градот Стоб, стигнав до големото село Рило, во подножјето на доспатските височини. Застанав извесно време во селото Рило за да ја прегледам црквата во името на Св. Архангел и (славјанското – н.з. ) училиште, а потоа тргнав кон манастирот Св. Јован Рилски. Растојанието од селото до манастирот е пет добри часа. Патот минува низ величествено дива клисура, меѓу највисоките планини, покриена со густа шума. Се изведува преку планините и поминува преку мостови од едната до другата страна. Два потоци, Илинка и Рило, се пробиваат низ клисурите и, совладувајќи бројни препреки, ја исполнуваат дивата земја со запрепастувачки шум. На половина пат има мал метох Орлин со црква. Погледите што ме опкружуваа, нејасните очекувања и почитта кон древниот манастир ме натераа да заборавам на опасноста од патеката и го инспирираа мојот потфат. Оставајќи ги коњите, сам побрзав напред и половина час пред доаѓањето на водичите, наеднаш се најдов пред една величествена зграда.

Манастирот лежи на неправилна тераса, испакната од височините кон запад и, и покрај својата пространост, е затворен со ѕидините на клисурата. Од југ, запад и исток - густа шума и снежни планини. По моментот на отуѓување, добронамерноста и срдечноста ме пречекаа овде на најудобен начин. Игумен Јосиф, проигумен Теодосиј, епитроп Серафим и скевофилак Јосиф ми го покажаа своето внимание на најдостоен начин. Но, повеќе од кој било, тој ме натера да ја почувствувам мојата наклонетост, дидаскалот на манастирот, познатиот о. Неофит...

Го прегледав манастирот, учествував во училиштето основано од о. Неофит, ја истражував библиотеката и конечно ја разгледав околината. Манастирот се вика Св. Јован, кој во 10 век поминал живот полн со искушенија во Рилската пустина. Со своите дела тој им припаѓа на основачите на христијанството во тогашниот просветлен (славјански – н.з. ) народ. Затоа, во текот на толку многу векови, тој не ја изгубил почитта на царевите и луѓето....

Во минатиот век, манастирот бил разорен трипати (1765, 1768 и 1778 година), околу 1830 година целосно изгорел, се чини, не без учество на еден од своите. Оттогаш, трговци од многу градови ја презеле грижата за манастирот и го обновиле повеличествено од порано... По својата архитектура и украси може да се заклучи за различните таленти и вкусови на трудољубивите луѓе. Битолските (славјани – н.з ) биле нејзините архитекти, Разложските и Самоковиските - сликари. Манастирот бил изграден во неправилен четириаголник; неговата источна линија е подолга од другите. Оваа неправилност соодветно одговара на стрмното и згрчено место...

Главната црква во името на Христовото раѓање Богородица стои на средината на манастирскиот плоштад. Овој величествен објект однадвор е украсен со три огромни куполи и одличен перистил од 12 колони, од кои 2 бели и 4 црни камења стојат од предната страна, а другите 6 црни од страните. Внатре не е поделен со тремови, и затоа изгледа многу простран. Нејзините куполи и сводови поддржуваат столбови 9 од бел и 6 од црн камен. На иконостасот, кај царските двери, има древен ковчег со моштите на св. Јован Рилски. Камбанаријата, одвоена од храмот, останала од древниот објект и била изградена, како што вели современиот натпис, од Хрел, командантот на цар Душан. Ѕидното сликарство не само што не е колоритно, како на Атос, туку дури носи отпечаток на многу забележлива желба за елеганција. Туѓо на неусогласеноста што ги прикажува манастирот Зограф на Атон, таа ги прикажува лицата на светителите кои ја прославувале црквата и ги просветлиле Славјаните. На десниот ѕид се напишани: св. Методиј, архиепископ Моравски, св. Наум Чудотворец, св. Јован Владимир, Елбасански мироносец, Св. Давид.., св. Стефан, првооженет крал на Србија, св. Стефан Немања, свршен Симеон, с. Савва, архиепископ српски св. Никодим мироносец, с. Елена царица, чл. Ана кралица, св. Владислав, крал на Србија, св. младиот Урош Неманич, св. Стефан Шкрилјановски, чл. Георги Софиски и други; на левиот ѕид: св.Лазар Србски, св. Милутин Софиски, св. Антониј Печерски, св. Теодосиј Печерски, св. Димитриј Ростовски и други, затоа, можеме да заклучиме дека благочестивите монаси се воделе од мислата за зачувување на споменот на светителите, чии имиња се поврзани со историјата на православието на нивните соплеменски сограѓани. - Службата во м. Јован Рилски се врши на славјански јазик.

Веќе посетив многу манастири, но никаде, дури ни на Света Гора, не најдов нешто што толку красноречиво зборува во корист на манастирот Св. Јован. Јас најдов училиште овде. Восхитен од редот, начинот на настава и ревноста на моите добри соученици, наутро и навечер го посетував ова училиште и, можам да кажам, не без корист. Моите соученици беа млади искушеници, ѓакони и свештеници... Предметите на наставата беа грчки, славјански и бугарски јазици и црковна историја. Сите овие предмети се изучуваат ... јасно од искусен наставник  о. Неофит, прекрасен автодикат. По потекло од Банско, во Разложската област, уште од раната младост се посветил на духовниот позив. Надарен со љубопитност и силен карактер, со најограничени средства, покрај славјанскиот, стекнал знаења и на старогрчки, руски и српски јазик...

Ако ги земете предвид средствата со кои располага манастирот Св. Јован Рилски, не може кај монасите да не се препознаат неговите заслуги, кои ги надминуваат монасите што сум ги видел претходно. Средствата за егзистенција на овој манастир се многу ограничени. Поддржан е со приходи од две мали дачи и доброволни донации од народот. Како да не се потсетиме во исто време со манастирот, познат на Атос ... кој со богати средства, далеку над потребите на жителите, сè уште не помислил да учествува кај своите соплеменици. Монасите на манастир Зограф во Атос и манастирот св. Јован Рилски ... се многу различни. Првиот, исполнет со сите потребни средства, на своите претпоставени им влева непростлив натпревар за моќ и, следствено, расправии и непријателство; другиот, со своите скромни средства, ги инспирира своите придружници, како главна должност, да промовираат меѓусебно просветлување. Монасите на првиот, како што забележав, споделија со своите соседи, Грците, запоставување, дури и презир кон своите непросветлени соплеменски сограѓани, како самите тие, освен што доживеаја неласкавост за нивниот ранг, покажаа и нешто повеќе од обично незнаење; монасите од вториот, самопожртвувано свесни за сопствените недостатоци, изразија само една желба да ги заменат со квалитети достојни за ментори на народот. Во Зограф поглаварите веќе си се додворуваат со мислата дека се покровители на непознато просветлување; а скромните старешини на манастирот св. Јован Рилски, избегнувајќи секакво заведување, искрено ја препозна нивната немоќ достојно да и служат на својата татковина.

Во Зограф полека ми ја покажаа библиотеката, чие постоење најпрво беше негирано; а во Рилскиот манастир добив непречен пристап до неа. Не само со најголема подготвеност преподобните отци ми ја покажаа својата збирка ракописи, туку и со добродушна искреност и искрено жалење ми ја објаснија причината за нејзината скудност. Еден дел од ракописите изгорел, друг непросветлен старец, поранешниот игумен, сметајќи ги за бескорисни, а не сакајќи да се раздели, го однел во блиската пустина, каде што тогаш се градела црквата Свети Јован Рилски и, фрлајќи ги книгите под подот, наредил да ги положат со камења...

Сакав да поминам во друштво на о. Неофит околу 20 дена, ласкајќи се себеси со надеж дека ќе може да направам повеќе, со негова помош..; но, веќе на вториот ден од мојот престој, придружниците почнаа да ме брзаат да заминам... При разделбата, го прифатив нивниот благослов и ветувањето дека ќе ми помогнат оддалеку во мојот труд.

Ќе додадам на фактот дека ако некаде, тогаш, за праведно, во манастирот св. Ј. Р. монасите .. секогаш се во опасност. Пред моето доаѓање, двапати (во април и мај) грабливи разбојници нападнаа невооружени монаси. Во двата наврати четири лица загинаа, а неколку беа ранети. Со свои очи видов ужасно осакатени. Манастирот припаѓа на Разлошката област, чии главни места се Бања и Мехомија (Разлог – н.з ).“

(продолжува)