Македонска нација

Со стопанскиот развој кон крајот на XIX и почетокот на XX век бројот на населението во Битола постојано се зголемувал. Тој бил вистински космополитски град, во кој живееле Македонци, Турци, Власи, Евреи и др. Употребата на различни јазици и животот кој се водел во градот, за намерните и случајните минувачи, туристи и патеписци, преставувал откритие и бил спектакуларно атрактивен. Некои од патеписците поради го споредувале градот со тогаш многунациналниот град Шангај во Кина, некои поради културниот степен со „Мал Париз“, а некои поради ориенталниот амбиент и со „Мал Цариград“.

Во текот на втората половина на 19 век и првата декада од 20 век, кога развива стопанската дејност, околу 60 видови на занаети со над илјада занаетчии, Битола како стопански хинтерланд на солунското пристаниште, регистрира висок степен на стоко-паричен промет, За ова допринесува новоизградената и единствена пруга Битола – Солун за широкото подрачје на Егејска и Вардарска Македонија. Во текот на овој степен на разиток на градот, тој истовремено станал седиште на тогашната политичка и балканска хипокризија.

Во овој период, во градот се создавала одредена општествена, стопанска и култорно-црковна олигархија, но и се инфилтрира странската пропаганда. Тие отварале цркви и училишта, кои имале просветен, верски и одреден национален пропаганден карактер. За таа цел од македонското население придобивале ученици со плаќање пари, облека и храна. Со инфилтрирање на пропагандата, овие институции станале центар од каде се ширеле шофинистички национални конфронтации меѓу градското население кое трпи сериозна морална криза пропратена со лични и фамилијарни трагедии.

Свој допринос за целокупниот општествоно-политички амбиент имапе и акредитираните конзулати во Битола при Отоманската империја, Од крајот на XIX до почетокот на XX век во градот биле отворени седум конзулати: Грција, Австроунгарија, Британија, Румунија, Русија, Србија и Бугарија. Со однапред одредени политички и пропагандни цели на одредени влади, тие своите активности ги насочувале во правец на денацинализирање на македонското население. Така на пример српскиот и бугарскиот конзулат се јавувале како заштитници на македонското население од аспект на своите пропагадно национални интереси, додека руските конзули истапувале пред органите на отоманската империја како заштитници на славјанското и христијанското (македонско) население.

Со своите пропагандни активности меѓу македонското население, не изостанувале ни грчкиот ни романскиот конзулат. Останатите конзулати политички жонглирале помеѓу горе наведените конзулати, отоманската империја и градското население. Освен службена активност, пропагандно делување, овие конзулати влијаеле врз турските органина власата, но и биле и носители на одредени европски културни манифестации кои имале одредено општествено влијание.

Се забележува дека политичката и општествена активност на рускиот конзулат во оваа општа национална конфронтација во општата активност на постоните конзулати во градот посебно се ценела меѓу населението, отскокнувала, позитивно се одвојувала, била во центарот на вниманието и била заокружена со посебен авторитет.

Многубројните конзулати во градот, развиената мрежа на разни национални училишта и цркви со меѓусебна антагонистичка конфронтација за национална превласт, покрај тоа што му нанесувале многу неволји на македонското население од градот и селото, во извесна мера, истовремено му допринесувала на одредена категорија на граѓани за уселен стопански и културен развиток.

Самиот факт дека во Битола во тоа време биле акредитирани така голем број конзулати со придружувачки персонал и нивните фамилии, како и постоењето, со одредена национална цел, на мрежа школи и цркви, сам по себе зборува за општественото, политичкото, стопанското и културното значење на градот.

Секако конзуларните преставништва преку своите вонредно пригодни и редовни приеми на граѓаните и обмислениот широк допир со нив, имале директно влијание во формирањето на тогашната одредена европска културна физиономија на градот и граѓаните.

Напоредно со конзулатите во тоа време била развиена и нивната мрежа на училишта и цркви со одреден национален белег и намена, се разбира покрај многубројните џамии, една еврејска авра и многу други институции за потребите на турското население.

Постоело уверување дека грчките училишта биле поставени на повисок организациски степен и дека биле најуредни, па затоа и другите народности ги праќале таму своите деца. За грчкото училиште карактеристично било и тоа дека истото било подигнато, а потоа редовно потпомогнувано во текот на наставата од пропаганди цели од некои си браќа Пиники од Египет. Додека пак романската фамилија Мушико од Букурешт од исти пропагандни цели дале 20 илјади златници за машкото и 8 илјади златници за женското грчко училиште. Во градот тогаш постоела српска, бугарска, романска и турска гимназија. Евреите имале само основно училиште. Американската мисија одржувала свое верско протестанско училиште, а исто така имале и француските лазаристи.

Сплетот на сите овие училишта, цркви, конзуларни преставништва и финансиски патрони биле однапред смислено предодредени во спроведувањето на разорно софистичката денационализаторска политика меѓу македонското население, со наполно негирање на македонската нацонална самобит.

Сепак, пропагандата никогаш не успеала целосно да го избрише македонскиот корен, но затоа збирот на сите овие компоненти од општествен и култерен карактер имало влијание градот во текот на историскиот проток на времето да се здобие со репутација на град со културни традиции што несомнено во голема мера допринесувале комуникациите со западниот свет преку солунската пруга, солунското пристаниште и самиот Солун.

Градската чорбаџиска олигархија својата културна физиономија ја изразувала покрај другото и со културната манифестација кога во летните месеци од отворените прозорци на нивните станови во центарот на градот се разнесувале тихите медитации на нивните убаво негувани ќерки преку допирањето на елегичните акорди од клавири и виолини на класичната музика од Штраус, Верди, Глук, до Вагнер и Чајковски.

Поради космополитскиот карактер на градот преку денот или навечер низ улиците и кафеаните се слушала употреба на повеќе странски јазици. Неретко поради присустноста на многу националности и употребата на многуте јазици некои од патеписците му давале епитет и го споредувале со тогаш многунациналниот град Шангај во Кина, поради културниот степен со „Мал Париз“, а поради урабанистичките контури и ориенталниот амбиент и со „Мал Цариград“.

Градот во тој период па се до денес останал познат како град во кого неговите жители, а посебно женскиот свет , преставувал модна ревија низ градските улици од насовремените модни креатори на европските централни градови. Поради развиениот космополитски дневен и ноќе живот во градот, не случајно во народниот мелос на пошироката негова околина се наидува на одредени содржини со носталгичен рефрен: „Битола бабан Битола, таму се живот живее“.

извор: Д. Грданов „Битола и Хераклеа низ вековите“, Битола, 1969, стр. 26-32)