„За време на германското владеење на Балканот, бугарските Евреи станаа жртви на организиран прогон, преку посебни расни закони. Веќе во 1940 година беше донесен монструозен закон, Законот за заштита на нацијата, според кој на Евреите им беа одземени сите политички, економски и културни права. Во 1942 година се донесени измени на овој закон, според кои е преземен масовен егзодус на Евреите од Софија, придружен со нивен целосен економски грабеж. Беа наметнати и други ограничувања, како што се носење специјални значки, движење само во одредени часови и негирање на правото на работа на Евреите. Еврејските мажи биле користени во специјални работни групи, без плата и под услови што ги надминувале оние во кој било концентрационен логор.“ - ќе напише Христо Калаиџиев во својата статија „Националната политика на Отечественофронтовска Бугарија“ објавена во „Македонска мисла“  орган на Македонскиот научен унститут (5. НАЦИОНАЛНАТА ПОЛИТИКА НА ОТЕЧЕСТВЕНОФРОНТОВСКА БЪЛГАРИЯ, Македонска мисъл. кн. 5-6, год. 1, 1946)

Во својата статија за „Националната политика на Отечественофронтовска Бугарија“ во која покрај односите меѓу Бугарија и Македонија, Христо Калаиџиев се осврнува и на односот на Бугарија кон Турското малцинство, Грците и Евреите. Избегнувајќи отворено да говори за прогромот на Евреите од окупираните делови на Македонија и Тракија, тој за односот на фашистичка власт на Бугарија кон овие малцинства ќе напише:

„Турското малцинство - Турците во Бугарија се околу 700 илјади луѓе, кои живеат во северна Бугарија главно Дели Орман (Лудогорие – н.з.), Тузлук  (област - н.з.) и Плевенско, а во јужна Бугарија во регионот Родопи. Тие се во огромно мнозинство земјоделци, во градовите занаетчии и многу малку трговци. Турското малцинство е најзаостанатото во образовна, културна и економска смисла. Затоа, секако, особено е виновна фашистичката власт во Бугарија во последните 20 години. Политиката на власта беше политика на задржување на турските маси во незнаење, политика на малтретирање и гладување, на немилосрдна експлоатација, грабеж и иселување.

Во училишните работи, Турците во Бугарија заостанаа многу во однос на другите малцинства. Турските училишта беа поддржани од фондовските полиња, некои името беа подарени на училишниот одбор, со такси кои се бараа од населението според нивната материјална состојба и одредена помош од имотот на верските заедници. Целосно отсуствуваше интервенција на државниот орган за организирање материјална поддршка. Недостигаше и соодветно воспитување и образование во согласност со економските и културните потреби на населението. Интервенцијата беше сведена само на зачувување на интересите на фашистичката политика.

Назначувањето на наставниот кадар го вршеше училишниот одбор со протокол кој беше одобрен од училишниот инспекторат. Училишните управници не беа избрани од населението, туку беа назначени од окружниот директор, кој избираше лојални слуги на фашизмот.

Во Бугарија не постои турско средно или специјално училиште за подготовка на учители, освен духовното училиште „Нувваб“ со средно и високо одделение за муфтии, имами и учители. Во ова училиште наставата беше чисто духовна и конзервативна. Учителките беа протерани свештениците од Турција, како шеици и сл., чија основна задача беше да го задржат конзервативниот дух и преку религијата да го фанатизираат населението.Такви беа просветните работници во „Нувваб“, такви беа и воспитаниците што излегоа од таму и беа расфрлани како учители низ турските училишта во земјата.

Наместо да го подобрат системот за да им дадат модерно образование преку кое би можеле да ја подобрат својата духовна и материјална култура и со тоа да ја подигнат општата култура на земјата, фашистичките управници ги затворале очите или прибегнале кон обична фашистичка уцена за да направат пречки во училишното дело на Турците. Така, еден окружен инспектор, под изговор дека училишните простории на турските училишта се нехигиенски, наместо да преземе мерки за одржување на училишните згради, затворил многу турски училишта.

Фашистите кај нас, како и на друго место, подржувајќи го Хитлер, страдаа од занесеност да ја ослободат земјата што е можно повеќе од туѓи елементи. Оваа нивна варварска желба лукаво ја комбинираа со други уште поварварски желби за лично богатење. Во врска со ова, поединечни фашисти прибегнаа кон методите што денес грчките монархофашисти масовно ги применуваат при иселувањето на македонските Словени од Македонија. Преку малтретирање, закани и тепања под разни изговори принудуваат некој богат Турчин да се исели, за да му го земат имотот за ништо.

Фашистите исто така прибегнаа кон вулгарни дејствија, како што се следново: обиди за уривање на минарињата на џамиите, минирање на училишни згради, криење оружје на гробиштата и потоа обвинување за немири. Навистина, колку фашистите се слични во нивните методи на дејствување и во нивните замисли.

Во режимот на купонскиот систем, Турците биле третирани како граѓани од втора категорија, оброците им биле двојно помали, а имало и случаи на давање 3 кг. пченкарно брашно за еден месец.

Не беше невообичаено да се видат група Турци парталави, полуизгладнети и измалтретирани како египетски робови да прават патишта. Грубото непријателство кон странците е во крвта на фашистите, всадено со систематското шовинистичко образование.

Но, одговорноста за ваквата состојба на Турците во Бугарија ја делат и турските фашисти, кои се обидуваа да ги држат под свое влијание, кои ги подбуцнуваа против Бугарија, јакнејќи ја омразата, сакајќи да ги искористат за нивните освојувачки планови. Тешко е да се каже кој е поодговорен, дали бугарските или турските фашисти. Меѓутоа, може слободно да се каже дека денес и едните и другите се прегрнуваат и користат ист јазик и исто однесување во обид да и наштетат на отеченофронтовска Бугарија.

Турските маси, сепак, се повеќе се приврзуваат кон последната. Во отечественофронтовска Бугарија за прв пат се почуствуваа равноправни; за прв пат наместо омраза, братско чувство; за првпат гледаат грижа од властите како за своите сопствени синови; за прв пат гледаат заштита на својата работа и поттикнување на креативноста за сопствената благосостојба. Нема ни пцовки, ни навреди, ни пола оброци, туку напротив, првата пратка храна од Добруџа во сегашната гладна година е за Родопскиот крај, каде што има многу Турци. Ќе се реформира целата наставна програма за да се усогласат турските училишта со бугарските. Вистина е дека сè уште има шовинистички остатоци кои го мачат новиот живот. Но, дали психата, засадена со децении, може да се искорени за една година?

Отеченофронтофска Бугарија денес бара само едно од Турците: да се приврзе кон неа како што таа е приврзана кон нив и да не стане инструмент на надворешна и внатрешна реакција против неа и против сопствените интереси.

Грците во Бугарија

Грците во Бугарија се малку и расфрлани во мали групи. Порано беа во покомпактни маси во Тополовград, Асеновград и покрај Црното Море. Но, тие се иселија. Тие се иселиле не како што Македонците се иселиле од Егејска Македонија, под силата на еден систематски терор, применет со нечуена суровост. Тие се иселиле затоа што грчката влада на чело со Венизелос сакала да се иселат.

На склучувањето на мировниот договор со Бугарија во Неј, г. Венизелос предложи и на конференцијата беше усвоена конвенција за доброволно иселување на Македонците од Грција и на Грците од Бугарија. Конвенцијата ја потпишаа г-дин Венизелос и г-дин Стамболијски.

Врз основа на оваа конвенција, емигрирале 29 илјади Грци, главно од Тополовград, Асеновград и Бургаско. Тие се иселиле не поради некаков терор, туку самите Грци воделе пропаганда за емиграција со цел да ја населат и грцизираат Македонија. На нив мора да се додадат и 6 илјади Грци кои емигрирале по балканската војна, значи вкупно 35 илјади луѓе. Вредноста на нивните имоти, проценета од комисиите за бегалци, изнесува две милијарди лева.

Македонците од Егејска Македонија, по сила на оваа конвенција, се иселиле во Бугарија - 120 илјади луѓе. И тие беа принудени да се иселат на ист начин како што сега грчките монархофашисти ги тераат Македонците на иселување, со тепања, закани, малтретирање и убиства.

На овие 120 илјади луѓе по балканската војна треба да се додадат уште 200 илјади луѓе. Познат е изразот на кралот Константин кога издавал наредба да се запали Кукуш: „Запалете го гнездото на комитите“, тогаш целиот Кукуш се исели заедно со околијата и со илјадници од други околии.

Имотот на овие бегалци истите комисии ги процениле на 3 милијарди лева.

Во врска со разликата во проценката на имотите, се вклучи и Женевското друштво на народите и беше склучена таканаречената конвенција Молов-Кафандарис, со која грчката влада и должи една милијарда лева на бугарската влада.

Сепак, треба да се напомене дека многу Македонци, вклучително и цели села, не сакаа да даваат изјави за ликвидација.

Зошто на Венизелос му беше потребна оваа „конвенција за доброволно иселување“, врз основа на која се случи ова преселување? Таа му требаше затоа што живееше со надеж дека ќе создаде голема Грција, која ќе се протега на Балканот и Мала Азија, и му требаа Грци за да ги населат овие земји.

Историските факти се јасни и во целосна спротивност со мрморењето на грчките фашисти, чии мозоци се запалиле и гледаат во јужна Бугарија грчка земја. Историските факти не ја поддржуваат грчката шовинистичка теза, туку македонската теза. Затоа што 35.000 Грци доброволно се иселиле, а 300.000 Македонци биле насилно иселени. И ова насилство за иселување продолжува и денес. Македонската влада го покренува пред светот барањето да се запре теророт и емиграцијата, да им се даде право на бегалците да се вратат и да ги признаат нивните малцински права во Грција.

Евреите во Бугарија

Спротивно на судбината што ги снајде Евреите од другите европски земји, бугарските Евреи останаа во целина, тие не беа физички уништени од германските орди кои ја окупираа нашата земја пред повеќе од три години. Причината за тоа, на прво место, е симпатиите што демократскиот бугарски народ ги има кон еврејското малцинство и широката поддршка што ја добиваат работничките демократски организации во Бугарија, а на второ, брзата помош на херојската Црвена Армија од јужниот фронт, како и брзиот пораз што ѝ го нанесоа Германија со напорите и победите на херојските армии на обединетите народи. Без овие фактори, тие ќе беа испратени во логорите на смртта во Полска и истребени, како што беше случајот со нивните браќа од новоприклучените земји на Бугарија, Македонија и Тракија.

За време на германското владеење на Балканот, бугарските Евреи станаа жртви на организиран прогон, преку посебни расни закони. Веќе во 1940 година беше донесен монструозен закон, Законот за заштита на нацијата, според кој на Евреите им беа одземени сите политички, економски и културни права. Во 1942 година се донесени измени на овој закон, според кои е преземен масовен егзодус на Евреите од Софија, придружен со нивен целосен економски грабеж. Беа наметнати и други ограничувања, како што се носење специјални значки, движење само во одредени часови и негирање на правото на работа на Евреите. Еврејските мажи биле користени во специјални работни групи, без плата и под услови што ги надминувале оние во кој било концентрационен логор.

Сето ова прогонство предизвика незадоволство и отпор кај бугарскиот народ. Бугарскиот народ сочувствувал со нив и им помагал во овие тешки времиња. И еврејските маси се спротивставија на фашизмот. За време на иселувањето на Евреите од Софија, имаше големи демонстрации против оваа мерка. Многу Евреи од Софија - мажи, жени, деца и стари луѓе - беа испратени во еврејскиот концентрационен логор во Сомовит.

Во овој период расте бугарското партизанско движење на отпорот. Најдобрите еврејски младинци се приклучија на партизанските единици. На партизанското движење му дадоа околу 400 членови. Во борбата паднаа 125 од нив, главно млади луѓе.

Многу Евреи беа осудени од фашистичките судови и испратени во затвори. Така, во процесот на борбата се создаде непоколебливо единство и пријателство меѓу Евреите и демократскиот дел од бугарскиот народ и се организираше заедничка борба против фашизмот и антисемитизмот.

Херојската борба, поддржана од Црвената армија, која влезе во Бугарија за да ја ослободи од фашистичкото варварство, беше крунисана со успех. На 9 септември 1944 година се случи народното антифашистичко востание, кое стави крај на фашистичката диктатура и ја префрли власта во рацете на Отечествениот фронт. Промената на 9 септември беше ден за славење, како за бугарскиот народ, така и за бугарското еврејство. Беше ослободена од страшните морални политички и економски страдања и спонтано се крена со оружје во раце да ја брани новата власт. Евреите кои беа иселени на село се вратија во Софија. Започна обновата на материјалниот, општествениот и културниот живот. Еврејските народни комуни беа повторно воспоставени со избори одржани на големи јавни собири. Централниот конзисторија беше обновена, признаена и поддржана од владата на ОФ. Слободата на вероисповед беше вратена, како и Централната верска управа. Сите културни институти беа обновени. Создаден е Еврејски демократски фронт, со учество на сите еврејски демократски партии, под името Еврејски Отечествен фронт. На еврејските жени, чија политичка свест во деновите пред фашистичкото владеење заостануваше зад бугарките, им беше посветено посебно внимание и им беше дадена секоја можност политички да растат и да го дадат својот удел во јавниот живот на еврејскиот студентски дом и на земјата во целина.

Во Софија почнаа да излегуваат многу еврејски весници: „Еврејски вести“, орган на Еврејскиот Отечествен фронт: „Ционистичка трибина“ - орган на обединетата ционистичка организација и „Поале Пион“ - орган на социјалистичките ционисти.

Под раководство на Централниот конзисторија, законот за отстранување на ефектите од расните закони беше издаден и спроведен од владата.

Бугарското еврејство денес во голем дел оди рака под рака со бугарскиот народ, како чувар на демократска Бугарија и во борбата против фашистичките остатоци во Бугарија, како и со тој мал дел реакционерни Евреи кои во името од нивните себични интереси, флертуваат со локалните фашисти и меѓународните реакционери. Еврејската маса најмногу страдаше од фашизмот и затоа денес е во првите редови на борбата за демократија. А малиот дел од неа што парадира со национализмот е демаскиран како предавник на сопствениот народ. Таа ќе излезе од јавната сцена како соучесник на најзлобниот непријател на еврејството - фашизмот.“

Христо Калајџиев (Ениџе-Вардарско, 28. Ⅷ 1886 – Софија, 26. Ⅳ 1964) е македонски револуционер, деец на македонското револуционерно движење и на Бугарската комунистичка партија (БКП). Во 1919 година бил член на БКП задолжен да дејствува меѓу македонската прогресивна емиграција и македонското население во Пиринскиот дел на Македонија. Бил апсен, затворан и интерниран во концентрациони логори. По воениот преврат на 9 септември 1944 година, кога комунистите ја превземаат власта во Бугарија Калајџиев го потпишал „Апелот до Македонците во Бугарија“. Потоа бил назначен за претседател на Сојузот на македонските културно-просветни организации и бил назначен за потпретседател на Македонскиот научен институт во Софија (МНИ). Постоењето на македонската нација го сметал за факт, но по Резолуцијата на ИБ во 1948 година, за да го избегне прогонот, се солидаризирал со големодржавната политика на БКП.

 подготвил: Т. Каранфиловов

(крај)